اماکن فرهنگی و تاریخی مراغه - دانشگاه مراغه
رصدخانه مراغه یکی از یادگارهای علمی و فلکی خواجه نصیرالدین طوسی، فیلسوف، ریاضیدان و منجم بزرگ دوره ایلخانی و صاحب رساله مشهور اخلاق ناصری و زیج معروف ایلخانی است. که به دست او و با همراهی عده ای از فضلا و دانشمندان بنا شده است. این رصدخانه زمانی از مشهورترین رصدخانه‌های اسلامی بوده است که آوازه آن تمام جهان آن روز را فرا گرفته است. تاکنون با این همه تحولات و تغییراتی که در جهان پدید آمده است، هنوز هم نام آن رصدخانه و بانی آن بر سر زبان‌ها است
آرامگاه اوحدی مراغه ای یکی از جاهای دیدنی مراغه که محل دفن رکن الدین ابوالحسن مراغی مشهور به اوحدی مراغه ای است، عارف و شاعر پارسی گوی نامدار دوره ایلخانی، صاحب مثنوی معروف جام جم است در میان باغ سرسبزی که از مکان های دیدنی مراغه است، واقع گردیده است. شیخ رکن الدین اوحدی مراغه ای فرزند حسین اصفهانی در حدود سال ۶۷۰ ه. ق. در مراغه متولد شد. از جوانی انسانی عارف و وارسته بود و در علوم دینی و عرفانی به درجه کمال رسید. ابتدا صافی تخلص می کرد (همنام رودخانه مراغه ) ولی بعدها تخلص خود را از نام استاد و مراد خویش؛ اوحدالدین کرمانی که از بزرگترین عرفای زمان خود بود گرفت.
گنبد کبود مراغه از بناهای دورهٔ سلجوقیان در شهر مراغه می‌باشد.این گنبد که در بین عوام به اسم مقبره مادر هولاکو خان شهرت دارد. در فاصله سال‌های ۵۸۲ تا ۶۵۶ هجری قمری ساخته شده است. گنبد کبود در ۱۵ دی ۱۳۱۰ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت.در فاصله چند متری از این گنبد، برجی تاریخی وجود دارد که به برج مدور مشهور است و همانند نامش از ساختاری استوانه‌ای تشکیل شده است. البته از نگاه یک بازدیدکننده عادی، زیبایی گنبد کبود بسیار بیشتر از برج مدور است. تزیینات به کار رفته در آن بسیار چشم‌نواز هستند. از لحاظ بازسازی نیز گنبد کبود شرایط بهتری دارد.
برج مدور مراغه از بناهای ساخته‌شده در دورهٔ سلجوقیان می‌باشد. که در فاصلهٔ ده متری شمال گنبد کبود قرار گرفته‌است. بر روی کتیبهٔ برج به خط کوفی تاریخ احداث بنا سال ۵۶۳ هجری می‌باشد. ولی دربارهٔ نام بانی و مدفون داخل آن هیچ‌گونه اطلاعی در دست نیست و مزاری کاملا ناشناخته است. برج مدور مراغه , برجی است مدوری‌شکل با ظاهری ساده که با گنبدی دوپوش پوشیده شده‌بود. از گنبد و سقف آن در اثر مرور زمان چیزی برجای نمانده است. برای جلوگیری از خرابی بنا، سقف پوششی با شیروانی برروی آن احداث نموده‌اند.
گنبد سرخ مراغه ،نام یک بنا به ساخت سال ۵۴۲ هجری قمری در دوره سلجوقی است. سبک معماری این بنا به شیوه رازی است. گنبد سرخ یکی از قدیمی‌ترین بنای دورهٔ اسلامی در استان آذربایجان شرقی می‌باشد که در قسمت جنوب غربی شهر مراغه قرار گرفته‌است. نام بانی بنا و تاریخ احداث آن‌را می‌توان از کتیبهٔ جبههٔ شمالی و نام سازندهٔ آن را از کتیبهٔ غربی ملاحظه نمود. آنچه از این کتیبه‌ها برداشت می‌گردد این است که بنای گنبد سرخ در سال ۵۴۲ هجری به‌دستور «عبدالعزیز بن محمود بن سعد یدیم» رییس آذربایجان در دورهٔ سلجوقیان و به وسیلهٔ «بنی‌بکر محمد بن بندان بن محسن معمار» ساخته شده‌است.
گنبد غفاریه مراغه در شمال غربی شهر مراغه و در کنار رودخانهٔ صوفی‌چای قرار گرفته‌است. این گنبد در زمان حکومت ایلخانیان و توسط سلطان ابوسعید بهادرخان ساخته شده‌است.این بنای تاریخی در هفت مرداد سال ۱۳۱۲ هجری شمسی به شماره ۱۳۷ در آثار ملی ایران به ثبت رسید.
گنبد غفاریه با الهام از گنبد سرخ مراغه ساخته شده و به شکل مربع آجری است که روی سکو و بر فراز دخمه‌ای استوارشده است. چهار گوشه آن بوسیله ستون‌هایی که دارای تزیینات آجری است، زینت یافته است. درگاه ورودی بنا به سمت شمال واقع شده و دارای یک طاق نمای بزرگ و دو طاق نمای باریک و بلند جنبین می‌باشد. طاق نمای مرکزی را تزیینات زیبای معلقی مرکب از آجر و کاشی‌های الوان سیاه و سفید و فیروزه‌ای و دو کتیبه به خط ریحان آرایش می‌دهد. معماری بنای گنبد غفاریه بنایی مربع و آجری است که دارای دو طبقه فوقانی و زیرین می‌باشد
مقبره آقالار ( موزه سنگ نگاره‌ها ) بنایی چهارضلعی آجری است که برروی قبرمیرعبدالفتاح موسوی مراغی شاعروعارف نامی دوره زندیه ساخته شده است .این بنا بیانگر نوع سبک ومعماری دوره زندیه است. در سال ۱۳۸۱ هجری شمسی پس از مرمت به موزه تبدیل شده و تحت عنوان (موزه سنگ نگاره ها) آثار نفیسی از سنگ مزارهای تاریخی وارزشمند منطقه را در خود جای داده است.
این بنا در اواخر سده‌ی ۱۲ هجری قمری، در سال ۱۱۷۵ هجری قمری و به فرمان «ضل‌السلطان» به دلیل محبت و اردات وی به «میر فتاح موسوی» احداث شد. در این بنای تاریخی می‌توان سنگ قبرهای مرمری ارزشمند و نیز سنگ قبرهای دیگری به قدمت قرون هفتم و هشتم هجری قمری را مشاهده کرد. سنگ‌نوشته‌ها و قوچ‌های سنگی از دیگر آثار این موزه هستند.
پل مردق مراغه در یک کیلومتری ضلع شرقی روستای مردق پل تاریخی سه چشمه «مردق چای» مراغه مربوط به دوران حکومت صفویه و قاجاریه می باشد . که بر روی رودخانه دائمی و پرآب «مردق چای» با طاق جناغی ساخته شده است. این پل که در فهرست آثار ملی ثبت شده، دارای سه دهنه. ۲۶ متر طول، پنج متر عرض و بلندی هفت متر از کف رودخانه است . پل سه‌دهنه مردق، جزء سه پل مهم تاریخی این شهرستان بوده است . و دارای سیل‌شکن و پایه‌های سنگی از نوع سنگ بومی منطقه (معدن سنجان) و آجرهای قرمز بومی است. این پل بلندترین پل تاریخی شهر مراغه محسوب میشود. پل ارتباطی شهر مراغه قدیم با شهرهای هشترود و میانه بوده است.
قلعه و غار قیزلار قلعه سی مراغه (قلعه دختران) یکی از مهم ترین آثار تاریخی و طبیعی شهرستان مراغه است. این قلعه و غار در۲۰ کیلومتری جنوب غربی مراغه و در سمت جنوبی دره بسیار عمیق کوههای کؤی داغ ( کوه کبود ) واقع شده است. ارتفاع کلی غار و قلعه نسبت به دره عمیق مقابل حدود ۱۸۰۰۰ تخمین زده شده است. در ارتفاعات پشت قلعه باقیمانده یک دیوار خشتی به چشم می خورد که از بقایای قلعه قدیمی است.
کوه همانند یک دیوار بزرگ است. در مقابل کوه، یک دره وجود دارد که در مواقع پر آبی آبشار کوچکی نیز در آن خودنمایی می کند. دسترسی آسان به قلعه از سمت غربی امکان پذیر است و رسیدن به قلعه از سایر جهات، به دلیل وجود دیوار های سنگی و پرتگاه های بلند، قدری مشکل است. از بالای کوه، شهر مراغه و کوه سهند قابل رؤیت است و منظره ای تماشایی دیده میشود.به دلایل مختلف طبیعی و انسانی قسمت اعظم این قلعه از بین رفته و امروزه فقط آثار قلعه دیده می شود. اصطلاح محلی قیزلارقالاسی به بلندی های کوهی اطلاق می شود که قلعه در آنجاست. در دو طرف کوه آثار دیوار ها و حصارهای سنگی و خشتی دیده میشود.
در مسیر صعود به قلعه تکه های فراوان سفال های قدیمی یافت می شود.از گذشته و اکنون هیچ گونه اقدامی از سوی سازمان میراث فرهنگی جهت حفاظت از این قلعه انجام نگرفته است. متاسفانه در اطراف قلعه سوراخ های بزرگ و کوچک بسیار زیادی دیده میشود که توسط افراد سودجو برای جستجوی آثار باستانی حفر شده اند.
منطقه فسیلی مراغه یکی از منحصر به فردترین مناطق فسیلی جهان است که فسیل های متنوعی از پستانداران منقرض شده را در خود جای داده است. این منطقه از سالیان بسیار دور مورد توجه فسیل شناسان، دیرین شناسان و زمین شناسان داخلی و خارجی بوده است و در مراحل مختلف کاوش های فسیل شناسی، فسیل های ارزشمند و منحصر به فردی از این منطقه یافت شده است. از این رو این منطقه با اتفاق نظر بسیاری از زمین شناسان، «بهشت فسیلی ایران» نامیده شده است. «منطقه فسیلی مراغه» دارای گسترش زیادی از اطراف مراغه و جنوب کوهستان سهند تا تبریز، میانه، ورزقان و بستان آباد است. وسعت این منطقه به ۴۰ هزار هکتار می رسد که مساحتی برابر ۱۰۲۶ هکتار آن توسط سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان «اثر طبیعی- ملی فسیلی مراغه» حفاظت می شود. همچنین وظیفه قانونی حفظ، اکتشاف و استخراج فسیل مهره داران ایران با این سازمان است.
این بنا در قسمت جنوبی خیابان اوحدی و در محل میدان ملا رستم واقع گردیده و یکی ازمساجد تاریخی دوره صفوی در مراغه است . بنای اصلی مسجد، ازسه واحد مختلف تشکیل می شود: شبستان اصلی ، شبستان کوچک زمستانی و محل خرج دادن . شبستان اصلی به طول و عرض ۴۰/۱۹×۶۰/۲۵ متر، دارای ۳۵ستون و سقف چوبی است . این ستون ها در پنج ردیف ۷ تایی قرار گرفته و فاصله هرکدام ازدیگری، ۱۰/۳متر است . درجهات مختلف شبستان، برای تامین روشنایی، پنجره هایی تعبیه کرده اند . در دیوار شمالی شبستان، چهار در بزرگ چوبی قرار دارد که دروسط آن، پنجره های مستطیل شکلی ترتیب داده اند . این درها و پنجره ها، درعین حال، ضلع جنوبی شبستان زمستانی را تشکیل می دهند . نکته قابل توجه دراین شبستان، تزیینات زیبای ستون ها، سرستون ها و زیر سقف است . ستون های این مسجد، از تنه درخت سپیدار بر پایه های ساده سنگی چند ضلعی استوار شده و بر فراز آنها، سرستون هایی زیبا به صورت سه ردیف قطار یا مقرنس که از پایین به بالا بر حجمشان افزوده می شود، قرار دارد . بر فراز ردیف سوم، یک بخش مکعب شکل قرار گرفته است . روی ستون ها و در جهت طولی ، تیرهای حمال استوار شده که روی آنها را با صندوقه ای به شکل مکعب پوشانده اند . فاصله تیرهای حمال را هم با تنه درختان تیرریزی کرده و روی آنها را با تخته های کوچک(پردو) پوشانده اند . برروی این سطوح و سطح صدوقه تیرهای حمال و سرستون ها ، تزییات نقاشی غنی و پرکاری صورت گرفته است . این نقوش، به گونه های مختلف و درعین حال متناسب و هماهنگ اجرا شده اند . رنگ های به کاررفته ، آبی ، سبز، قرمز، نارنجی ، سیاه و زرد هستند . شبستان کوچک نیز به صورت مستطیل شکل ساخته شده و درگذشته به علت مساحت کم و سقف کوتاه ، تنها درزمستان ها از آن استفاده می شده است؛ اما ازهنگام متروک شدن شبستان بزرگ، درتمام مدت سال مورد استفاده قرار می گیرد
معبد مهر در روستای ورجوی شهرستان مراغه قرار دارد. این معبد در دوران باستان متعلق به مهرپرستان بوده است. این معبد در دل زمین ساخته شده و در زمان خود از بزرگترین معبد‌های زرتشتیان دوره ساسانی و اشکانی بوده است.
یکی از از جاهای دیدنی مراغه رودخانه صوفی چای است که به نام گپی چای نیز شناخته می شود. در گذشته این رودخانه را با نام سویوخ چای به معنای رودخانه سرد می‌شناختند. به مرور زمان کلمه سویوخ، جای خود را با کلمه صوفی عوض کرد؛ به این ترتیب نام رودخانه صوفی چای تغییر پیدا کرد. این رودخانه با طول ۷۰ کیلومتر از آب شددامنه‌ها کوه سهند به راه میافتد و در مسیر خود بیشتر از ۱۲ هکتار از باغها و زمینهای کشاورزی را سیراب می کند. در نهایت رودخانه صوفی چای با رودهای سیمینه رود و زرینه رود ادغام شده و به دریاچه ارومیه ختم می شود.
این رودخانه به دلیل عبور از میان شهر مراغه به عنوان یکی از جاذبه های دیدنی مراغه شناخته می شود. پارک رستوران و محلهای برای استراحت در اطراف این رودخانه برپا شدند که همیشه میزبان گردشگران مسافران شهر مراغه بودند. سد علویان روی این رودخانه احداث شده؛ این سد به خاطر خنکایی که به ارمغان می آورد، معمولاً در فصل بهار و تابستان افراد زیادی را به سمت خود می کشاند.
شهر مراغه اولین پایتخت دوران حکومت ایلخانیان بوده که در زمان حمله مغول ها قسمت های زیادی از آن ویران شد. طبیعی است در شهری که روزگاری پایتخت بوده، آثار تاریخی ارزشمند زیادی پیدا شود. همین مسئله باعث شده که موزه تاریخی مراغه در این شهر برپا شود. از سال ۱۳۶۴ این موضوع تأسیس شد و در سال ۱۳۷۵ درهای آن به عنوان موزه ایلخانی به روی مردم گشوده شد. حالا امروز تعداد زیادی از آثار شیشه ای سفالی و سکه هایی که استفاده از آنها در دوران ایلخانیان رایج بوده در موزه ایلخانی نگه‌داری می‌شوند.
یکی از منحصربفردترین غارهای ایرانی غار هامپوئیل یا غار کبوتر در 15 کیلومتری شهر مراغه در استان آذربایجان شرقی است. این غار زیبا که در نزدیکی روستای تازه کند سفلی و همچنین رودخانه پرآب مردق واقع شده است به دلیل اقامت کبوتران وحشی در تالار ورودی آن در سال های گذشته به غار کبوتر نیز شهره است. هامپوئیل واژه ای باستانی که ریشه ای سانسکریت داشته و در گذر زمان به شکل هامپوئیل درآمده است. این غار در زمره غارهای فنی قرار گرفته و پیمایش قسمت های داخلی آن نیازمند دانش غارنوردی و امکانات مناسب همانند چراغ قوه، کپسول هوا و سایر تجهیزات ایمنی است و پیمودن آن بدون راهنما توصیه نمی شود. غار در دل صخره ها قرار گرفته و 1600 متر از سطح رودخانه مردق فاصله دارد.
با ورود به داخل غار تالاری نسبتا بزرگ در برابر چشمانتان ظاهر می شود که کف آن را خاکستر پوشانده است. این نخستین تالار غار است و در گوشه ای از آن دالانی نسبتا باریک و بلند قرار گرفته است که شما را به تالار دوم می رساند. به هنگام ورود به تالار دوم باید مراقب زمین زیر پایتان باشید چرا که در این قسمت علاوه بر مسیری که به دالان سوم منتهی می شود چهار دهنه چاه عمیق قرار گرفته است که به طبقات زیرین غار منتهی می شود. این چاه های عمیق که همانند یک لوله باریک به نظر می رسند هر کدام عمق متفاوتی دارند و به تالارهای و مسیرهای مختلفی منتهی می شوند. کم عمق ترین مسیر طی شده در این تنوره های یا مسیرهای لوله مانند سنگی و پر پیچ و خم 12 متر و طولانی ترین مسیر عمودی که تاکنون شناسایی شده 98 متر می باشد.
